ΙΣΤΟΡΙΑ
Η Κωμόπολη της Κάτω Παναγιάς βρίσκεται στο δυτικότερο άκρο της Μικράς Ασίας, απέναντι ακριβώς από τη Χίο  (απέχει 8 μίλια από το λιμάνι), νότια της Κρήνης (Τσεσμέ) της χερσονήσου της Ερυθραίας. Ο Θουκιδίδης αναφέρει την τοποθεσία του χωριού και την ονομάζει «ΕΜΒΑΤΟΝ παρά τω ακροατηρίω του Αργεννον»…
Κατά την μικρασιατική καταστροφή του 1922 αριθμούσε 7.000 κατοίκους, όλους Ελληνες. Ουδέποτε είχε μόνιμο κάτοικο Τούρκο.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Η γεωργική περιοχή της Κάτω Παναγιάς, αριθμούσε 70.000 στρέμματα γόνιμης γης και μαζί με τη θάλασσα αποτελούσαν τον πλούτο του χωριού. Προιόντα  που παράγονταν ήταν η σταφίδα και ο καπνός τα όποια εξάγονταν σε Ευρώπη και Αμερική. Λίγα δημητριακά και όσπρια μόνο για τις ανάγκες του χωριού. Ναυτιλία και αλιεία λόγω της παράλιας ζώνης του χωριού καθώς και ανεπτυγμένη υφαντουργία και καλλιέργεια βαμβακιού.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
Στην Κάτω Παναγιά λειτουργούσαν πλήρες Αρρεναγωγείο (δημοτικό σχολείο εξατάξιο από το 1831), το Ελληνικό Σχολείο από το 1857 και Παρθεναγωγείο από το 1863.  Στα χρόνια της δουλείας λειτουργούσε κρυφό σχολείο και ελληνικό σχολείο.
Τα σχολεία μας ακολουθούσαν το διδακτικό πρόγραμμα της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης.

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Ξεχωριστή ήταν η ανεπτυγμένη αντίληψη και η  αγάπη των κατοίκων της για τα γράμματα. Το 1878  παρά την τουρκοκρατία ιδρύθηκε στο χωριό ο Φιλολογικός Σύλλογος το Αργεννον δίνοντας  και θεατρικές παραστάσεις με αρχαία δράματα. Το 1893 ιδρύθηκε  ο Σύλλογος η Ομόνοια.

ΔΙΟΙΚΗΣΗ
Τη διοίκηση του χωριού είχε η Δημογεροντία, η οποία ήταν πανίσχυρη. Το 1886 η Κάτω Παναγιά προβιβάστηκε σε Δήμο Κάτω Παναγιάς, με πρώτο Δήμαρχο τον Νικόλαο Λημνιούδη.  Ο δήμος εκτέλεσε πολλά έργα στο χωριό και είχε επίσης την επίβλεψη της τάξης, μέ φύλακες τόσο στην εξοχή (δραγάτες) όσο και νυχτοφύλακες. Ολα τα κοινοτικά έργα τα εκτελούσε ο Δήμος.
Μετά την επιστροφή των Κατωπαναγιούσηδων με τον ελληνικό στρατό το 1919  στο ρημαγμένο χωριό, δημιουργήθηκε η Ελληνική Κοινότητα της Κάτω Παναγιάς.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ
Περίλαμπρη ήταν η μεγάλη εκκλησία της Παναγιάς  του χωριού η Κοίμηση της Θεοτόκου.  Το μήκος του ναού ήταν 30 μέτρα και το πλάτος 16. Ο γυναικονίτης στηριζόταν σε 10 κολόνες που ασφαλώς ανήκαν παλαιότερα σε αρχαίο ναό της Εφέσου ή της Μιλήτου.
Η Κάτω Παναγιά είχε επίσης την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου και του Αγίου Νικολάου καθώς και 18 εξωκλήσια. Διοικητικά ανήκε στην Μητρόπολη Κρήνης (Τσεσμέ).

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ
Η Κάτω Παναγιά διατήρησε την Ελληνικότητα της και κράτησε τα πανάρχαια ήθη και έθιμα, τα τραγούδια και τους πανάρχαιους ελληνικούς και βυζαντινούς χορούς. Διατήρησε  και όλα τα αρχαία ελληνικά ονόματα.
Οι γιορτές είχαν ένα παλιό χρώμα , όπως η λιτανεία του Αγίου Γεωργίου στη θάλασσα, οι βαρκάδες της αναλήψεως, το Νιότρητο και οι γιορτές της Αποκριάς.
Παροιμίες, ρίμες, δίστιχα, νανουρίσματα, μοιρολόγια, τραγούδια και το περίφημο Μοιρολόι της Παναγιάς, δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό του Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινούπολης.
Την λαογραφία  διέσωσε ο Αντώνιος Πουλάκης, διδάσκαλος και γραμματέας της Ιεράς Μητρόπολης Κρήνης. Η συλλογή της λαογραφίας  της Κάτω Παναγιάς βραβεύτηκε σε Κωνσταντινούπλη και Αθήνα και χρησιμοποιήθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο στη Συνθήκη των Σεβρών του 1920 για την απόδειξη της Ελληνικότητας της Μικράς Ασίας.
Στην Κάτω Παναγιά άνθισε η βιοτεχνία της υφαντουργίας του Αργαλειού ως συνέχεια της υφαντουργικής της αρχαίας εποχής. Τα μοτίβα που παρουσιάζουν τα υφαντά του χωριού είναι μαίανδροι, κύκνοι,  φοίνικες σε γεωμετρικά σχέδια  που θυμίζουν αρχαία ελληνικά αγγεία. Κεντήματα ιδίου τύπου με μυκηναικά μοτίβα.
Στην Κάτω Παναγιά καλλιεργούνταν το λευκό και το κόκκινο βαμβάκι . Από το μοναδικό αυτό προιόν  του χωριού, το κόκκινο βαμβάκι ύφαιναν τα περίφημα  «κοκκινομπάμπακα υφαντά» που κοσμούν τις βιτρίνες του λαογραφικού μουσείου της Κάτω Παναγιάς.

ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΚΑΤΩ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΕΘΝΙΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ
Η συμμετοχή της Κάτω Παναγιάς στους εθνικούς αγώνες είναι πλούσια και περήφανη.
Στο κίνημα του Ρήγα Φεραίου συμμετείχε με τον Χριστόδουλο Πανταζή (πρόγονο της οικογένειας Πανταζίδη)  μέλους της Φιλικής Εταιρείας και ιδρυτή του κρυφού σχολειού στην Κάτω Παναγιά. Εκτελέστηκε από τους Τούρκους το 1822.
Στην επανάσταση του 1821 με τη συμμετοχή 40 χωριανών μας στην Ιωνική Φάλαγγα και τα καράβια του Ανδρέα Μιαούλη.
Την Καθαρή Δευτέρα του 1885, ορισμένα παλικάρια του χωριού κατέλυσαν τις Τουρκικές αρχές, φυλάκισαν τους τρεις τούρκους χωροφύλακες και τον επικεφαλής Ελληνα Ομπασι (δεκανέα). Οταν έφτασαν μεγάλες τουρκικές δυνάμεις από τη γειτονική πρωτεύουσα την Κρήνη (Τσεσμέ), διέφυγαν στη Σάμο, προδόθηκαν, φυλακίστηκαν και ένας σκοτώθηκε.
Με τον πρώτο διωγμό του 1914 στρατεύθηκαν εθελοντικά πολλοί χωριανοί μας με το αντάρτικο του Καρπουζάκη στη Χίο  και έλαβαν μέρος σε επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία.
Το 1916 στρατευμένοι εθελοντές χωριανοί μας στη Μεραρχία Αρχιπελάγους, πολέμησαν στη μάχη του Σκρα, με πρώτο αθάνατο τον Γεώργιο Χορεψιμά.  Σε όλους τους πολέμους Μακεδονίας, Ουκρανίας, Μικρασίας και στο Αλβανικό μετωπο του 1940  η Κάτω Παναγιά προσέφερε τη νεολαία της με 40 αθάνατους στρατιώτες και αξιωματικούς.
Το αποκορύφωμα της θυσίας της Κάτω Παναγιάς, είναι η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Οκτακόσιοι Εθνομάρτυρες και μεταξύ αυτών οι ιερείς Νεόφυτος Κουρπάς και Νικόλαος Λαμπρινουδάκης. Εθνομάρυρας και ο σεβαστός διδάσκαλος Ιωάννης Θεοφανίδης.
Οι τρείς ηρωίδες μας που έπεσαν στο πηγάδι για να μην αιχμαλωτιστούν , η Γαρυφαλίτσα Βερβεριώνη, Μαρία Παντέλα και Αργυρώ Χατζαθανάση. Τέλος οι τέσσερις μαθητές ηρωικοί Πρόσκοποι Κώστας Θεοφανίδης, Αθανάσιος Καμπάνης, Κυριάκος Μίχαλος και Δημήτρης Οικονομίδης